Zuivere koffie
Wageningen Climate Solutions
Fotografie: Shutterstock
DOOR Kenneth van Zijl - September 2019
De teelt van koffiebonen in Colombia heeft zwaar te lijden onder klimaatverandering. Een bekroonde samenwerking tussen Wageningen en het bedrijfsleven voor slim waterbeheer zorgt ervoor dat de koffieteelt schoner en veerkrachtiger wordt.
Grote kans dat uw kop koffie gezet is van bonen uit Colombia. Het Zuid-Amerikaanse land is één van de grote koffieproducenten van de wereld en de arabicabonen die er worden verbouwd zijn vermaard vanwege de sublieme smaak.
Maar de Colombiaanse koffieteelt is kwetsbaar voor klimaatverandering. Perioden van grote droogte worden afgewisseld met zware regenval. Deze schommelingen in de beschikbaarheid van water zijn voor koffieplantages een ramp, omdat een boer die het een paar weken zonder water moet doen, z’n oogst ziet mislukken.
Schommelingen in de beschikbaarheid van water zijn voor koffieplantages een ramp
De Colombiaanse arabicabonen zijn vermaard vanwege de sublieme smaak. Foto: Neil Palmer, CIAT
40 PROCENT VAN DE OOGST GAAT VERLOREN
Door het westen van het land loopt van noord naar zuid de zogenaamde Eje Cafetero, de as van de koffie. Door de geografische ligging en de steile hellingen zijn er geen irrigatiesystemen; voor de watervoorziening zijn de boeren afhankelijk van regen. De meer dan een half miljoen kleine koffieboeren zien nu in sommige seizoenen tot 40 procent van hun oogst verloren gaan door een tekort of overschot aan regen. Dit heeft grote gevolgen voor hun inkomsten en de sociale structuur rond de plantages.
Het is dus van levensbelang dat er zorgvuldig met het beschikbare water wordt omgegaan. Manos al Agua, een publiek-privaat partnerschap, werd in 2013 opgericht om te werken aan duurzaam watergebruik in de koffiesector. In het programma, dat vijf jaar liep, waren de Colombiaanse federatie van koffieboeren (FNC), het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken, de Colombiaanse overheid, Nestlé en Nespresso, Wageningen University & Research en het Colombiaanse Cenicafé betrokken (zie kader).
Laura Miguel Ayala en Angel de Miguel Garcia zijn Spaanse hydrologen en als onderzoekers verbonden aan Wageningen University & Research. Ze waren vanaf het begin nauw betrokken bij Manos al Agua, dat letterlijk ‘Handen aan het water’ betekent.
De betrokken partners van Manos al Agua werkten intensief samen bij de uitvoering van het project.
EEN GOED BEELD VAN DE WATERHUISHOUDING
Het verontreinigde waswater wordt geloosd in de rivieren en beken
Het project bestond uit 25 locaties die van noord naar zuid enkele honderden kilometers overbruggen. Elke locatie lag in het stroomgebied van een rivier of beek waar ook kleine leefgemeenschappen van boeren en hun gezinnen woonden en waar ze hun plantages hadden. Door de verspreide ligging van de plantages konden de onderzoekers een goed beeld krijgen van de waterhuishouding in het gebied. In totaal waren er 11.000 boeren betrokken bij Manos al Agua.
De Wageningse wetenschappers hebben gedurende de looptijd van het project regelmatig ter plekke op de koffieplantages gewerkt. Laura Miguel Ayala: “In Colombia wordt vooral arabica geteeld door koffieboeren met kleine percelen van één tot anderhalve hectare groot. De meesten liggen tegen de flanken van de Andes tussen de 1000 en 2500 meter hoogte”, aldus Miguel Ayala. “Je kunt je voorstellen dat veel van de plantages nogal afgelegen liggen. De bessen waarin de bonen zitten worden met de hand geplukt. Ik heb regelmatig de plantages bezocht en ik heb een groot respect gekregen voor de koffieboeren, want het is écht zwaar werk.”
Het hele proces van plukken en pellen van de koffiebessen gebeurt op de kleine plantages zelf. Foto: Angel de Miguel Garcia
VERVUILING VAN RIVIEREN EN BEKEN
Niet alleen de schommelende watertoevoer is een probleem voor de koffieverbouwende gezinnen in de Eje Cafetero. Het beschikbare water wordt ook gebruikt bij het productieproces. De milieuverontreinigende stoffen die daarbij vrijkomen, worden geloosd in de beken en rivieren en vormen op die manier een bedreiging voor de bewoners van de dorpen die rond de plantages liggen.
“Het hele proces van plukken en pellen van de koffiebessen gebeurt op de kleine plantages zelf. Het pellen van de bessen moet binnen 24 uur gebeuren, anders gaan ze rotten en zijn de koffiebonen niet meer te gebruiken”, aldus onderzoeker Angel de Miguel Garcia.
“Elke boer heeft een kleine machine staan waarmee hij het vruchtvlees van de boon haalt. Om het vruchtvlees helemaal te verwijderen, ondergaan de bonen vervolgens een gistingsproces, waarbij veel waswater gebruikt wordt. Dat waswater is daarna verontreinigd met organische stoffen en vetten, en wordt geloosd in de rivieren en beken. Hierdoor daalt het zuurstofgehalte van het water, met zelfs vissterfte tot gevolg.”
De koffieoogst. De bessen waarin de bonen zitten worden met de hand geplukt. Foto: Alf Ribeiro / Shutterstock
GOEDKOOP, ROBUUST EN ONDERHOUDSVRIJ
De Wageningse onderzoekers richtten zich in het project op de ontwikkeling van een waterzuiveringsmethode. Daarbij was het van groot belang dat deze methode goedkoop, robuust en zo onderhoudsvrij mogelijk was. “Je kunt een boer met een klein perceel niet vragen om 1000 euro uit te geven aan een waterzuiveringsinstallatie. En het zijn per slot van rekening koffieboeren en geen waterzuiveringsmonteurs”, aldus Angel de Miguel Garcia.
De oplossing lag letterlijk voor het oprapen. Angel de Miguel Garcia: “Tijdens het onderzoek naar de waterkwaliteit bleek dat niet alle boeren het waswater loosden in de rivieren, maar dat er ook boeren waren die het waswater via de grond lieten weglopen. Na analyse op verschillende locaties bleek dat het water dat via de grond de waterloop bereikte veel minder vervuild was.”
Er vinden in zo’n geval ondergrondse processen plaats, waarbij micro-organismen en wortels in de bodem een zuiverend effect hebben. Op basis van deze bevindingen hebben de onderzoekers uit Wageningen en Colombia in samenwerking met de waterspecialist van Nestlé dit idee verder uitgewerkt. De organische vervuiling van het water wordt zo op een natuurlijke manier opgelost. Dit soort filters, die bestaan uit grond, plantendelen en wortelsystemen wordt greenfilters genoemd.
Een koffieboer met familie. Foto: Manos al Agua
Met de regenmeter werd bijgehouden hoeveel regen er in een bepaalde periode viel. Foto: Angel de Miguel Garcia
De bonen worden na de gisting met grote hoeveelheden water gewassen om de bonen van het vruchtvlees te ontdoen. Foto: Angel de Miguel Garcia
GREENFILTER HEEFT EEN POSITIEVE IMPACT
De greenfilters van de Wageningse onderzoekers droegen bij aan een verbetering van de waterkwaliteit op 80 procent van de locaties. Angel de Miguel Garcia: “We hebben berekend dat door de genomen maatregelen de vervuiling van 10 miljoen kubieke meter water per jaar is voorkomen. Dat betekent een positieve impact op het klimaat en op de leefomgeving van de koffieboeren.”
Test met de greenfilter. Foto: Angel de Miguel Garcia.
Het project is in 2018 afgesloten. Een jaar voordat de boeken gesloten werden, won Manos al Agua de Planeta Azul Award, een prijs die sinds 1993 wordt uitgereikt door de Colombiaanse overheid aan projecten die op innovatieve manieren bijdragen aan het behoud en herstel van kwetsbare watersystemen in Colombia.
AAN TAFEL MET MENSEN UIT HET BEDRIJFSLEVEN
De samenwerking met Nestlé en Nespresso is de onderzoekers goed bevallen, aldus Angel de Miguel Garcia. “Het was wel even wennen. Als wetenschapper ben ik gewend onafhankelijk academisch onderzoek te doen en opeens zat ik aan tafel met lokale overheden, Colombiaanse onderzoekers en mensen uit het bedrijfsleven.”
De manier van denken van de grote bedrijven heeft de onderzoekers echter heel erg geholpen, zegt hij. “Multinationals zijn geneigd sneller knopen door te hakken en beslissingen te nemen. Zeker de mensen van Nestlé waren heel stimulerend en motiverend. Dat heb ik als prettig ervaren.”
De greenfilters droegen bij aan een verbetering van de waterkwaliteit op 80 procent van de locaties
MANOS AL AGUA – INTELLIGENT WATER MANAGEMENT
Het programma Manos al Agua is een samenwerkingsverband van de Nederlandse en Colombiaanse overheid, multinationals Nestlé en Nespresso, Wageningen University & Research en het Colombiaanse Cenicafé. Het is erop gericht de sociale- en economische positie van de Colombiaanse koffieboeren te verduurzamen en te verbeteren in tijden van klimaatverandering en de daarbij horende watervariabiliteit.
Duurzame productie van koffie betekent het bewustzijn vergroten bij koffieboeren dat een effectieve waterhuishouding essentieel is. Dat gaat verder dan de ontwikkeling van nieuwe technieken om water op te vangen en te distribueren. Denk bijvoorbeeld aan de introductie van andere gewassen, betere landbouwtechnieken, herbebossing en slimmer watergebruik.
Daarnaast zijn er workshops ontwikkeld voor de leefgemeenschappen rond de plantages met het oogmerk bewuster om te gaan met water, en de vervuiling van de directe omgeving aan te pakken. Op lange termijn moet het programma leiden tot een betere concurrentiepositie van de Colombiaanse koffiefamilies, die beter kunnen omgaan met watertekorten en -overschotten en bovendien minder water verontreinigen.
