Hoogleraar Marten Scheffer:
‘De natuur is buitengewoon veerkrachtig’
Leestijd: 4 minuten
VEERKRACHT METHODOLOGIE
DOOR Didi de Vries | FOTOGRAFIE Jeroen Hofman
November 2018
Marten Scheffer is de expert op het gebied van veerkracht. “Er is een soort optimale uitdaging waarbij je maximaal veerkrachtig bent.” Een gesprek met de resilience professor.
Toen Marten Scheffer troebele meertjes helder probeerde te krijgen, werd zijn interesse gewekt voor grote omslagen in de natuur. De inmiddels beroemde kantelpuntentheorie publiceerde hij in 2009. Die theorie blijkt ook te gelden voor andere kleine en grote complexe systemen, of het nu gaat om gezondheid, het klimaat of bedrijven. Scheffer wordt door collega-onderzoekers gezien als dé expert op gebied van resilience, ofwel veerkracht.
Hoogleraar en ecoloog Marten Scheffer demonstreert zijn beroemde kantelpuntentheorie. VIDEO Berber Hania
De term veerkracht lijkt niet altijd hetzelfde te betekenen. Hoe komt dat?
“Veerkracht wordt in elk vakgebied anders gebruikt en geïnterpreteerd. Je komt het tegen in de psychologie en psychiatrie waar het gaat om herstel van mensen, en ook in civiele techniek, om iets te zeggen over hoe sterk bruggen zijn. Maar veerkracht is ook een meer dat na vervuiling weer helder wordt, of een regenwoud dat na een bosbrand vanzelf verandert in een savanne.”
‘Als de uitdaging te groot is, bereik je het kantelpunt en ga je eraan onderdoor’
“In de sociale wetenschappen wordt benadrukt dat het vermogen om je aan te passen aan een nieuwe situatie onderdeel is van veerkracht, de zogeheten ‘adaptive capacity’. En radicale transformatie is soms ook noodzakelijk, bijvoorbeeld ons energiesysteem duurzaam maken om een klimaatomslag te voorkomen. Dat heet ‘capacity for transformation’. Dat is een dimensie waarvan ik merk dat mensen er moeite mee hebben, want er moet iets veranderen om verandering te voorkomen. Waarom zou je dat doen?”
Het aantekeningenboekje van Marten Scheffer.
Hoe zorg je voor grote veerkracht?
“In complexe systemen wordt veerkracht als het ware getraind door uitgedaagd te worden. Als je af en toe hard moet rennen, het soms extreem warm is, dan weer ijskoud, je moet ineens een rotsblok tillen en je hebt een paar dagen geen eten, dan word je daar veerkrachtig van. Niet altijd natuurlijk, want als de uitdaging te groot is, bereik je het kantelpunt en ga je eraan onderdoor. Er is een soort optimale uitdaging waarbij je maximaal veerkrachtig bent.
“Die uitdagingen werken alleen zolang ze in het geheugen van het systeem zitten. Als er een tijd lang geen overstroming is geweest, bouwen we huizen dichtbij riviertjes. Tot er weer een overstroming is en de boel onderloopt.”
Kan een ecosysteem de uitdaging van milieuvervuiling door mensen aan?
“De natuur is buitengewoon veerkrachtig. De mens bestaat een miljoen jaar maar de aarde al veel langer. Wat is een miljoen op vier miljard jaar? Er zijn verschillende massale uitsterfgolven geweest waarbij 75 procent van de soorten verdween. Dat is niet zo’n probleem want als je een miljoen jaar wacht, komen er nieuwe soorten voor terug en vaak zelfs meer. De vraag die we onszelf moeten stellen is: hoe willen we de aarde achterlaten voor onze kinderen, kleinkinderen, achterkleinkinderen en de generaties erna?”
‘Radicale transformatie is soms ook noodzakelijk, bijvoorbeeld ons energiesysteem duurzaam maken om een klimaatsomslag te voorkomen’
Waarom zijn sommige systemen niet veerkrachtig?
“Aan veerkracht zijn kosten verbonden. Een boom die aangepast is aan droogte maakt heel nauwe xyleemvaten zodat de capillaire capaciteit van die vaten zelfs in droge tijd water tot aan de boomtop kunnen krijgen. Maar bomen met nauwe vaten pompen onder normale omstandigheden langzaam water naar boven en groeien minder hard dan bomen met wijde vaten.”
Naam
Prof. Dr. Marten Scheffer
Functie
Hoogleraar Aquatische Ecologie en Waterkwaliteitsbeheer bij Wageningen University & Research
Resilience onderzoek
Marten Scheffer onderzoekt kantelpunten in complexe systemen zoals klimaat, samenlevingen, meertjes, het evenwichtssysteem en darmbacteriën. Hij bestudeert met name voorbodes van kantelpunten, om ze te herkennen wanneer een kantelpunt nadert
Marten Scheffer: “De vraag die we onszelf moeten stellen is: hoe willen we de aarde achterlaten voor onze kinderen, kleinkinderen, achterkleinkinderen en de generaties erna?”
“Kijk naar banken, die nemen enorme risico’s om veel geld te verdienen. Een lokale bankmanager weet dat investeren in veerkracht op de lange termijn voordeliger is dan flinke winst maken op het scherpst van de snede. Maar hij zal zelf minder geld verdienen en de kosten als het misgaat worden door de hele samenleving gedragen. Voor elke bank afzonderlijk is het daarom aantrekkelijk niet te investeren in veerkracht. Dat ging goed mis in 2008 toen Lehman Brothers het begaf. Omdat banken onderling afhankelijk zijn van elkaar was er een domino-effect van faillissementen over de hele wereld wat we nu de financiële crisis noemen.”
Veerkracht en kantelpunten
“Tussen wakker zijn en slapen zitten duidelijke kantelpunten. Je valt in slaap en je wordt wakker en dat herhaalt zich. Dat ritme heeft een evolutionaire reden, want het is onhandig om de helft van de tijd half wakker te zijn. Het is beter of wakker te zijn of te slapen. Je wakkere toestand verliest aan het eind van de dag veerkracht; het wordt steeds gemakkelijker om in slaap te vallen. Hetzelfde geldt voor de slaaptoestand. Naarmate de ochtend vordert wordt het steeds waarschijnlijker dat je wakker wordt als er een mus tjilpt. Veerkracht wordt dus kleiner in de buurt van kantelpunten.”
Marten Scheffer op zijn werkkamer. “Het is voor de veerkracht van het grote geheel belangrijk om ook te investeren in de veerkracht van kleine systemen.”
Welk systeem loopt het meeste gevaar?
“Een oud mens. Er is heel weinig nodig om de gezondheid van een oud mens uit balans te brengen.
“Op grote schaal maak ik me soms zorgen over de productie van voedsel. De wereldvoedselverdeling staat onder druk door groeiende ongelijkheid, een concentratie van geld en middelen bij een kleine groep bedrijven en personen. Tegelijkertijd is er klimaatverandering waarbij grote delen van de aarde minder voedsel kunnen produceren. Half september schreef de FAO in een rapport dat er voor het eerst in jaren een toename is van het aantal mensen dat honger heeft. De helft van de wereldbevolking wordt gevoed door kleinschalige landbouw. Het is voor de veerkracht van het grote geheel dus belangrijk om ook te investeren in de veerkracht van die kleine systemen.”