Hoe klimaatslimme landbouw boeren weerbaar maakt
Wageningen Climate Solutions
Strokenteelt in Lelystad. Foto: ERF BV
DOOR Hanny Roskamp - September 2019
Boeren krijgen te maken met steeds extremere weersomstandigheden; niet alleen langdurige droogte, maar ook zware regenval. De Wageningse onderzoeker Pieter de Wolf onderzoekt hoe landbouwers daar beter op kunnen inspelen.
Droge, hete zomers, zoals in 2018 en 2019, zullen in de toekomst vaker voorkomen, volgens de klimaatscenario's van het KNMI. Hetzelfde geldt voor extreme regenbuien in de zomer. De risico’s op schade door extreem weer lijken dus toe te nemen, en het weer wordt tegelijkertijd onvoorspelbaarder. Het is daarom lastig voor boeren om zich voor te bereiden op het seizoen.
Bovendien kan de boer te maken krijgen met andere insecten en plagen door de verschuiving van de klimaatzones. Ziekten en plagen die tot voor kort vooral in zuidelijke landen voorkwamen, worden steeds vaker in Nederland gesignaleerd, zoals aardappelvirus Y. Maar een warmer klimaat brengt ook nieuwe kansen. Er worden al Nederlandse wijndruiven en suikermais geteeld en wellicht kan er straks nog veel meer.
Verzilting was lange tijd een ver-van-mijn-bedshow. De zomer van 2018 liet zien dat het nu al een probleem is
Diversiteit in gewassen zorgt voor een productieve en veerkrachtige productieketen. Foto: WUR / Open Teelten Lelystad
GEWASBESCHERMING STEEDS GECOMPLICEERDER
Welke strategie moet de boer volgen om zijn toekomst zeker te stellen? Dat is een belangrijke vraag voor Pieter de Wolf, praktijkonderzoeker en projectleider Verduurzaming Landbouw bij Wageningen University & Research. “Als je kijkt naar de ziektes en plagen is het probleem op te lossen zolang er effectieve gewasbeschermingsmiddelen beschikbaar zijn. Steeds meer middelen worden echter verboden, omdat ze schadelijk zijn voor mens en milieu. Dat is een belangrijke complicatie.”
Daarnaast worstelen boeren, zeker in de kuststreken van Nederland, met verzilting van de bodem. “We dachten altijd dat de stijgende zeespiegel pas op langere termijn tot verzilting zou leiden, waardoor het een ver-van-mijn-bedshow werd. Maar de zomer van 2018 liet zien dat het nu al een probleem is in droge zomers. Bij voldoende regen spoelt het zout weer uit de bodem, maar vorig jaar ontstond een tekort aan zoet water, waardoor bijvoorbeeld de fruitteelt in de provincie Zeeland veel te lijden had.”
Uit onderzoek blijkt dat ziekten en plagen zich minder snel verspreiden bij strokenteelt
Veel huidige landbouwmachines zijn niet geschikt voor strokenteelt. Ook zijn ernog veel vragen over de ideale combinatie van gewassen. Foto: WUR / Open Teelten Lelystad
GREPPELS NAAR DE SLOOT
Een warmer klimaat brengt ook nieuwe kansen. Er worden al Nederlandse wijndruiven geteeld
En dan is er bij hevige regen nog de wateroverlast. “Voor aardappelen is het belangrijk dat het water binnen 24 uur weg is, anders verdrinken ze. Boeren maken daarom greppels naar de sloot om water snel af te voeren. Waterschappen zijn daar vaak niet blij mee: er komt dan in korte tijd veel water in de sloten, wat elders wateroverlast kan geven. Daarnaast spoelen er vaak gewasbeschermingsmiddelen en meststoffen mee de sloot in.”
De Wolf werkt in onder meer in Groningen en Zuid-Limburg aan maatregelen waarmee de infiltratiecapaciteit en het watervasthoudend vermogen van landbouwgrond wordt verbeterd. “In Zuid-Limburg kan de landbouw zo een bijdrage leveren aan het voorkomen van wateroverlast in laaggelegen dorpen. En als de grond meer water vasthoudt, is dat een voordeel in een droge periode. Er zijn echter geen algemene oplossingen die overal passen, elke situatie is anders.”
Bij strokenteelt worden gewassen onderling afgewisseld in stroken. Foto: ERF BV
STROKENTEELT VERMINDERT VERSPREIDING VAN PLAGEN
Een concept dat dankzij Wageningen wereldwijd opgang maakt is climate smart agriculture, oftewel klimaatslimme landbouw. Een landbouw die meer voedsel verbouwt, waarbij de negatieve emissies worden teruggedrongen en tegelijkertijd de gevolgen van klimaatverandering worden opvangen.
Een voorbeeld daarvan is de strokenteelt, waarbij gewassen onderling worden afgewisseld in stroken om de kans op verspreiding van ziektes te verkleinen en zo gebruik van bestrijdingsmiddelen tegen te gaan.
Wolf: “Uit onderzoek blijkt dat ziekten en plagen zich minder snel verspreiden bij strokenteelt. Dat is interessant als chemische gewasbescherming onder druk staat. Zo’n systeem verlaagt ook het risico van erosie op hellende percelen. Tegelijk is het nog niet zover dat Nederlandse boeren nu massaal overstappen op strokenteelt. De huidige mechanisatie is er niet op berekend en er zijn ook nog veel vragen over de optimale combinaties van gewassen.”
Onderzoek laat zien dat bij strokenteelt ziektes en plagen zich minder snel verspreiden over de gewassen en er dus minder bestrijdingsmiddelen nodig zijn.
FINANCIËLE WEERBAARHEID OPEN TEELT
In het project Open teelten en klimaatadaptatie in relatie tot de financiële weerbaarheid keken onderzoekers van Wageningen University & Research en Wageningen Plant Research in opdracht van onder andere de ministeries van Economische Zaken en Infrastructuur en Milieu naar de financiële weerbaarheid van agrarische bedrijven die telen in de open grond (dus niet in kassen) en daardoor de meeste gevolgen ondervinden van klimaatverandering.
In de studie keek men naar aardappelen, mais, prei, gras, peren, lelies, beuken en linden. Een belangrijke conclusie: de gevolgen van klimaatverandering kun je opvangen door (vaak dure) adaptieve maatregelen, zoals hagelnetten en irrigatiesystemen maar die zijn alleen zinnig als ze voldoende rendement opleveren.
Andere maatregelen zijn financieel beter haalbaar, maar lossen het probleem niet helemaal op. De Wolf geeft het voorbeeld van een boer die zijn grond niet langer ploegt. Daardoor kan de bodem meer water opnemen en vasthouden. “Tijdens de droogte van 2018 bleven zijn gewassen langer overeind. Maar toen de droogte langer aanhield legden ze uiteindelijk ook het loodje.”
Maisveld na aanhoudende droogte. De risico’s op schade door extreem weer lijken toe te nemen, en het weer wordt tegelijkertijd onvoorspelbaarder. Foto: Shutterstock
FINANCIEEL MANAGEMENT EN RISICOSPREIDING
Een deel van de oplossing moet daarom worden gezocht in financieel management en risicospreiding, bijvoorbeeld door te telen op percelen die verder uit elkaar liggen. Het is bovendien niet alleen een probleem voor de boeren. De Wolf geeft het voorbeeld van een conservenfabrikant, die de groenten van telers uit de regio betrekt. “Toen dat gebied door aanhoudende regen onder water stond, haalden ze hun productiedoelstelling niet. Zo’n bedrijf zou daarom het inkooprisico kunnen spreiden door in te kopen bij telers in Frankrijk, België of Duitsland. De kans is klein dat het in al die landen tegelijk misgaat.”
“We zien dat specialisatie en centralisatie leiden tot kwetsbaarheid. Het verdelen en beheersen van de risico’s is daarom een opgave voor de hele keten. Ook in de financiële keten geldt: als een boer getroffen wordt door extreem weer, kan hij mogelijk zijn financiële verplichtingen niet nakomen of heeft hij geld nodig om zijn bedrijf voort te zetten. Banken en verzekeraars hebben er dus belang bij dat boeren de risico’s beter kunnen beheersen.”
Verder mogen we van De Wolf niet vergeten dat een lage opbrengst niet altijd financieel ongunstig hoeft te zijn. “Uit analyses weten we dat droge jaren vaak gunstig uitpakken voor het inkomen van de boer omdat hij een betere prijs krijgt, terwijl hij meestal minder kosten heeft gemaakt. Soms zijn de maatregelen die je kunt bedenken duurder dan de potentiële schade en dan kan het goed zijn om je verlies te nemen en te gaan voor ‘wait and see’.”
