Rosa Guamán, leider van inheemse waterrechten voor Licto’s Chambo River, Ecuador. Foto: Rutgerd Boelens
Geschatte leestijd: 9 minuten
Steeds vaker willen burgers ook meebeslissen over waterbeheer en verenigen zich daartoe in stichtingen en bewegingen. Samen met zijn Europese collega’s onderzoekt de Wageningse hoogleraar Rutgerd Boelens welke rol deze burgerinitiatieven kunnen spelen bij het beheer van rivieren. “Ik wil onderzoeken wat het betekent als een rivier een rechtspersoon wordt.”
De Stichting Stop Afvalwater Twente strijdt tegen het injecteren van afvalwater in de Twentse bodem door de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). Het afvalwater ontstaat bij oliewinning in Drenthe. De stichting vreest dat de chemicaliën in het afvalwater de drinkwaterproductie in gevaar brengen en schadelijk zijn voor het ecologisch belangrijke riviertje de Dinkel. “De stichting is al zeven jaar actief, maar toen Herman Finkers ermee op televisie kwam, kreeg deze kwestie landelijke bekendheid”, zegt Rutgerd Boelens, persoonlijk hoogleraar Water Governance and Social Justice bij Wageningen University & Research (WUR) en bijzonder hoogleraar Politieke ecologie van water in Latijns-Amerika bij de UvA. Voor hem is dit een typisch voorbeeld van een New Water Justice Movement (NWJM): een initiatief van burgers die zich verantwoordelijk voelen voor het water in hun omgeving en die betrokken willen worden bij besluitvorming. En zo zijn er volgens Boelens talloze lokale waterconflicten, waarbij boeren, dorpen en inheemse gemeenschappen waar ook ter wereld strijden voor meer invloed op het waterbeheer.
Conflicten tussen burgers en overheid
Boelens is al decennia betrokken bij waterprojecten in Latijns-Amerika en Europa. Van irrigatie- en drinkwatersystemen tot onderzoek naar waterrechten. Daarbij heeft hij vaak te maken met conflicterende belangen van overheden en bedrijven enerzijds, en de lokale bevolking anderzijds. Zoals de wateroorlog in Bolivia, toen de inwoners van Cochabamba in opstand kwamen tegen de privatisering van waterbedrijven. Daarmee zou het water voor wijken en dorpen om de stad heen 300 procent duurder worden.
Zoutoogst langs de rivier in Salinas, Ecuador. Foto: Rutgerd Boelens
Kanaalbeheerder Nancy Sanchez opent de waterinlaat in Tarapoto, Peru. Foto: Rutgerd Boelens
Na een strijd met het gezag bond de nationale autoriteit in: de privatisering werd ingetrokken. De Boliviaanse overheid moest miljoenen dollars schadevergoeding betalen aan de Amerikaanse koper. “Waterrechten gaan altijd over macht”, zegt Boelens. “En die machtsvraag – wie wint en wie verliest; hoe worden de knikkers verdeeld – staat centraal in mijn werk.”
Het wezen van de rivier
Nu verlegt de hoogleraar zijn focus naar de rivier en hoe de machtsvraag daar gestalte krijgt. Onlangs kreeg Boelens een beurs van de European Research Council (ERC) voor zijn project Riverhood. De term Riverhood kwam hij in een Engelse encyclopedie tegen. “Het blijkt een begrip uit de 19e eeuw te zijn, met als betekenis ‘The state of being a river’, het wezen van de rivier, dus. Dat wil ik onderzoeken, want voor mij is een rivier niet zomaar een bak stromend water.”
Om het wezen van de rivier te onderzoeken heb je volgens Boelens een veelheid aan disciplines nodig, omdat er zo veel partijen bij het beheer en gebruik van rivieren betrokken zijn. “Politieke ecologie is een interdiscipline van antropologen, sociologen, hydrologen, sociaalgeografen en agronomen. We onderzoeken machtsverhoudingen binnen het beheer van natuurlijke hulpbronnen, het beleid, de verdeling van natuurlijke hulpbronnen en de kennis over natuurlijke hulpbronnen.” Boelens doet dit onderzoek samen met WUR-collega’s Jeroen Vos en Lena Hommes, met PhD-studenten en een omvangrijk partnernetwerk.
Duurzaam en ecologisch beheer
Het Riverhood-project omvat acht rivieren in Colombia, Ecuador en Spanje. In Nederland zal er aan de Maas, de Berkel en het Wantij onderzoek worden gedaan. Volgens Boelens heeft Nederland veel aan de ideeën uit de zuidelijke landen. Daar wordt al veel langer nagedacht over rivierbeheer. Het project Maak de Maas de Baas en Stichting Het Wantij zijn vernieuwende grassroots ‘river co-governance’-initiatieven die dan ook graag van hun Latijns-Amerikaanse collega-initiatieven willen leren.
River Commons is een geïntegreerd onderzoeksprogramma dat tot doel heeft de mogelijkheden te verkennen van co-beheer van rivieren. Video door: Makmende global media production / Leerstoelgroep Water Resources Management
Hoewel Riverhood nog in ontwikkeling is, heeft Boelens een helder beeld van waar het project toe moet leiden. “Vormen van rivierbeheer die gebaseerd zijn op een waardige samenleving tussen de menselijke en de natuurlijke gemeenschap, en waar burgers betrokken en verantwoordelijk zijn voor het beheer van de rivier.” Meer concreet gaat het hem om de vraag hoe de rivieren op een duurzamere, socialere en ecologischere manier beheerd kunnen worden en op welke manier NWJM’s hieraan kunnen bijdragen.
Vier vensters op de rivier
De hoogleraar Water Governance and Social Justice wil de rivier vanuit verschillende perspectieven onderzoeken en analyseren. Hiertoe heeft hij vier vensters ontwikkeld: de rivier als sociaalecologische samenleving, de rivier als territorium, de rivier als beweging en de rivier als rechtspersoon. Boelens: “Bij het eerste venster, de rivier als sociaalecologische samenleving, gaat het om hoe mensen en de rivier samenleven. Vissersgemeenschappen leven bijvoorbeeld ván en mét het water. De rivier is dus tegelijkertijd een ecologisch systeem en een sociaal systeem.”
“
Waterrechten gaan altijd over macht en die machtsvraag staat centraal in mijn werk
“
Vroeger ging het om sociale rechtvaardigheid, nu gaat het om ecologische rechtvaardigheid
De kunst van de inheemse zigzag-rij irrigatie (‘canterones’) in Chumug San Francisco, Ecuador. Foto: Rutgerd Boelens
Bij het tweede venster, de rivier als territorium, gaat het om territoria waar autoriteit over waterbeheer belangrijk is, maar waar die autoriteit wordt betwist. Zo kunnen boeren een rivier als bron voor irrigatie gebruiken, terwijl een mijnbouwbedrijf de rivier ziet als een koelwaterreservoir. Dat kunnen tegenstrijdige belangen zijn. Boelens: “Wie bepaalt uiteindelijk wat er met de rivier gebeurt? Degene die het hardste roept of het meeste geld heeft?” De rivier als beweging is het derde venster. Hierbij is de rivier bron voor een sociale beweging, zoals NWJM’s die zich in verschillende landen inzetten voor de waterkwaliteit, voor of tegen een stuwdam, voor het meanderen van de rivier of voor visladders. Het vierde venster, de rivier als rechtspersoon, is misschien wel het meest uitdagende. Boelens: “Toen ik studeerde, ging het om sociale rechtvaardigheid, tegenwoordig gaat het om ecologische rechtvaardigheid. Vanwege de huidige wereldwijde ecologische crises is er een sterke roep vanuit de samenleving om anders om te gaan met de natuur. Ik wil onderzoeken wat het betekent als een rivier een juridische, politieke en morele rechtspersoon wordt.”
De rivier als rechtspersoon
In een aantal landen is de rivier al min of meer een rechtspersoon. In Nieuw-Zeeland slaagden de inheemse Māori erin de heilige Whanganui-rivier als rechtspersoon te erkennen. Samen met de lokale overheid kregen ze het beheer over de rivier. En in Colombia oordeelde de rechter in 2017 dat de zware vervuiling van de rivier Atrato niet alleen de rechten van de vele inheemse gemeenschappen schendt die ervan afhankelijk zijn, maar ook de rechten van de rivier zélf. Destijds een revolutionaire uitspraak, maar in het door interne conflicten geteisterde land heeft de uitspraak nog niet tot verbeteringen geleid. De Ganges in India is ook voorgedragen om een rechtspersoon te worden. “De conservatieve nationalistische hindoe-overheid zegt dat de Ganges rechten heeft, maar daarmee worden de honderdduizenden moslims in India, die ook gebruik maken van de Ganges, aan de kant geschoven, omdat de rivier nu eenmaal een hindoerivier is.” Volgens Boelens lijkt de Ganges als rechtspersoon mogelijk misbruikt te worden als politiek instrument. “Dat roept bij mij de vraag op of je een rivier als legale figuur wel overal op dezelfde manier kunt institutionaliseren. En wie is bevoegd om de rivier te vertegenwoordigen in de rechtszaal? Is dat de milieubeweging, de overheid of burgers? Het gaat dus veel verder dan juridische vragen. Morele, politieke, ecologische en technologische dimensies zijn allemaal verweven met wat een rivier een rivier maakt. We gaan het de komende jaren allemaal onderzoeken.”
Europese onderzoekscontext
Riverhood draagt bij aan de volgende Europese beleidsuitdaging: Waterframework Directive, een Europees kader dat zorgt voor schoon en efficiënt waterbeheer in de Europese rivieren Betrokken groepen vanuit Wageningen University & Research: Water Resources Management, Culturele Geografie, Hydrologie en Kwantitatief Waterbeheer, Onderwijs- en Leerwetenschappen, Aquacultuur en Visserij en Aquatische Ecologie en Waterkwaliteitsbeheer Betrokken Europese en andere landen: Colombia, Ecuador, Nederland en Spanje Looptijd: 2021 – 2026
Deel dit verhaal