Foto: Shutterstock
Om resistente bacteriën te voorkomen, moet antibiotica terughoudend worden gebruikt, ook in de veehouderij. Daarom registreren boeren hoeveel antibiotica ze gebruiken. Controle van die administratie gebeurt op dit moment met trage en dure laboratoriumtests. Wageningse wetenschappers ontwikkelen een sneltest die meteen resultaat geeft. Dat is efficiënt maar ook confronterend.
‘We controleren in Nederland op antibiotica in dierlijke producten en in dieren,’ vertelt onderzoeker Bjorn Berendsen. Hij is programmaleider en senior onderzoeker bij Wageningen Food Safety Research (WFSR). ‘Het doel van die controles is om de gezondheid van mensen te waarborgen. Natuurlijk willen we zo weinig mogelijk sporen van antibiotica in ons voedsel. Maar nog belangrijker: we willen niet dat de bacteriën in vee resistent worden voor die antibiotica. Dat betekent immers dan ons sterkste wapen tegen infectieziekten onbruikbaar is geworden. Daarom moeten veehouders voorzichtig zijn met antibiotica en registreren hoeveel antibiotica ze gebruiken.’
Om te controleren of veehouders hun gebruik goed registreren, doen inspecteurs van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) steekproeven. Precies op dat gebied denken Berendsen en zijn collega’s dat er winst te boeken valt. Nu nog toont alleen een dure laboratoriumtest aan of vee met antibiotica is behandeld. Met de sneltest die de wetenschappers ontwikkelen, kan een inspecteur ter plekke zien of een dier een ongeregistreerde behandeling heeft gehad.
Test op basis van een kippenveer
Antibioticagebruik beperken in de veehouderij is belangrijk omdat het overspringen van bacteriën van dier naar mens eigenlijk een gegeven is. ‘Als je op een veehouderijbedrijf woont en je wordt opgenomen in het ziekenhuis, dan kom je per definitie op een afgesloten afdeling te liggen. Daarom moeten we resistentievorming voorkomen,’ legt Berendsen uit.
‘De sneltests gaan in een plastic behuizing, die lijken op de zelftests die we kennen uit de pandemie’
De opstelling van een antibioticasneltest op locatie bij de boer. Foto: WUR
Om die reden controleert de NVWA hoeveel antibiotica veehouders gebruiken. WFSR test jaarlijks vlees en melk, maar dat is niet genoeg om een volledig beeld te krijgen. Als een dier niet in de weken voor de slacht een kuur heeft gehad, maar veel eerder, zie je dat niet terug in het vlees of de melk. Dus samen met de NVWA zijn de onderzoekers van WUR naar de levende dieren gaan kijken, in het verlengde van de registratieplicht. Zou er een test zijn die antibioticagebruik tijdens de gehele levensduur van het dier registreert? Die test was er, ontdekten de wetenschappers: massaspectrometrie. Daarmee konden de onderzoekers op moleculair niveau sporen van antibiotica terugvinden. Het werkte zelfs met dood materiaal, zoals een kippenveer. ‘We zagen vrijwel alle behandelingen terug die een vleeskuiken gedurende haar leven had gehad.’
Trage laboratoriumtests
Het grote nadeel van massaspectrometrie is dat het een laboratoriumtest is. De doorlooptijd is twee á drie dagen. ’Om kostenefficiënt te zijn, verzamel je bovendien eerst zoveel mogelijk monsters, zodat je ze allemaal in één keer kunt analyseren,’ vertelt Berendsen. ‘In de praktijk duurt het dus weken of soms wel maanden voordat de resultaten van een steekproef bekend zijn.’ Die lange testtijd maakt zo’n steekproef weinig effectief. Het duurt lang voordat aan het licht komt dat een boer meer antibiotica heeft gebruikt dan die registreert. ‘Voordat er vervolgonderzoek plaats kan vinden, heeft zo’n boer ruim de kans gehad om zijn sporen uit te wissen. Kastjes gepoetst, overgebleven antibiotica opgeruimd.’ Dan is de inspecteur dus te laat. Idealiter kan een inspecteur ter plekke vaststellen of vervolgonderzoek nodig is, en dat dan ook meteen uitvoeren.
Om te voorkomen dat bacterien resistent worden voor antibiotica, worden in Nederland dieren en dierlijke producten gecontroleerd op antibiotica. Onderzoekers van Wageningen University & Research hebben een sneltest ontwikkeld om antibiotica bij dieren sneller op te sporen. Bij deze sneltests is de uitslag vrijwel direct zichtbaar. Esmer Jongedijk is een van die onderzoekers die werkt aan de ontwikkeling van deze sneltest. Zij legt in deze video uit hoe de test uitgevoerd wordt.
Bovendien, benadrukt Berendsen, houden de meeste boeren zich netjes aan de regels. Het grootste deel van de dure laboratoriumanalyses zijn negatief. ‘Ja, dat kost geld.’
Resultaten met een app analyseren
Berendsen en zijn collega’s hebben nu een sneltest ontwikkeld. Hij laat een stripje papier zien dat wel iets wegheeft van een pH-test uit een scheikundepracticum. ‘Deze gaan in een plastic behuizing, dan lijken ze weer op de zelftests die we allemaal kennen uit de pandemie.’ De antibioticasneltests controleren op meerdere antibiotica tegelijk. ‘Liefst zoveel mogelijk natuurlijk, maar de test moet wel goed leesbaar blijven. Ieder antibioticum heeft zijn eigen streepje. We kijken of dat misschien stippen kunnen worden. Dan passen er nog meer tests op één strip.’ Het is natuurlijk belangrijk dat alle inspecteurs dezelfde resultaten vinden. ‘Voor een deel zal dat aankomen op training, maar we denken ook aan een app voor de smartphones van de inspecteurs.’ Het idee is dan, legt Berendsen uit, dat inspecteurs een foto nemen van de strip, waarna een applicatie de testresultaten uitleest. Dat verkleint de kans op fouten aanzienlijk.
Confronterende resultaten
‘We zijn er niet op uit om meer boeren op heterdaad te betrappen,’ vertelt Berendsen. ‘Nee, ik denk juist dat er een sterk preventieve werking uitgaat van een direct resultaat.’ Berendsen spreekt uit ervaring. Bij één boer maakte een experiment met de sneltest best wat los. ‘We lieten hem zien: kijk, in de tweede stal heb je een behandeling gedaan met penicilline. Dat was voor hem best confronterend. “Ik heb de wachttermijn gehanteerd, hoor”, zei hij. “Ik heb me aan de regels gehouden.” We moesten echt even uitleggen dat we de hele behandelgeschiedenis van het dier terug konden zien. Bovendien was zijn administratie helemaal op orde.’ Niet alle boeren reageren hetzelfde, weet Berendsen. Een andere veehouder die meewerkte aan het onderzoek vertelde van te voren welk antibioticum de test kon vinden. De wetenschappers ontdekten echter sporen van nog een tweede stof. ‘Ze lieten dat aan de boer zien. Toen lachte hij eerst alleen een beetje. Hij had inderdaad beide antibiotica toegediend en ook netjes geregistreerd, maar hij wilde nog wel eens zien of we echt alles terug konden vinden. Gelukkig konden we dat ook.’
‘We willen nog achterhalen hoe sporen van antibiotica zich door een stal verspreiden’
Een uitwendig veegmonster bij koeien, kippen en varkens is genoeg om binnen een paar minuten antibioticagebruik vast te stellen. Foto: Shutterstock
De test kan nog niet in gebruik worden genomen. ‘Enerzijds is het natuurlijk een grote verandering voor de inspecteurs, anderzijds zijn er ook nog wetenschappelijke vragen waar we antwoord op willen,’ zegt Berendsen. Die vragen hebben vooral te maken met hoe sporen van antibiotica zich door een stal verspreiden. Het monster voor de test komt immers van de huid van een dier. Als dat een positief resultaat geeft, mag je dan concluderen dat het dier in kwestie de behandeling heeft gehad of kunnen dieren die sporen ook aan elkaar doorgeven? Bewegen ze misschien door de lucht? ‘Daar doen we op dit moment nog onderzoek naar.’ Berendsen denkt overigens dat dit niet de laatste sector is die baat heeft bij een sneltest. ‘We kijken bijvoorbeeld ook naar de import van veevoer in de Rotterdamse haven. Die kun je met een test als deze heel goed controleren op de belangrijkste schimmels of andere toxines.’ In de bloementeelt wordt al een sneltest gebruikt om te testen op het gebruik van pesticiden die bijdragen aan bijensterfte. ‘Een container in een haven of een partij bloemen, die wil je zo vlug mogelijk vrij kunnen geven. Dan is een sneltest een goede oplossing.’
Bjorn Berendsen Programmaleider WOT Voedselveiligheid Beleid - Senior-onderzoeker
Onderzoeksproject Onderzoek antibiotica
Team Wageningen Food Safety Research
Deel dit artikel