VISSERIJ-ONDERZOEK
De leeftijd van een vis
Een dwarsdoorsnede van een schol-otoliet. Foto: Ruben Hoek
Gehoorbeentjes spelen een hoofdrol in de bepaling van de leeftijd van vissen, omdat ze - net als bomen - jaarlijkse groeiringen hebben. Wageningse onderzoekers doen jaarlijks tienduizenden leeftijdsbepalingen om inzicht te krijgen in de leeftijdsopbouw van visbestanden. Dit is cruciale informatie voor de vangstadviezen.
Ze zijn vaak niet groter dan een rijstkorrel, delicaat als Chinees porselein en zo kwetsbaar als eierschaal: gehoorbeentjes of otolieten. Ze spelen een rol in het waarnemen van geluid en in het evenwicht van de vis. De vorm van een otoliet is uniek voor elke vissoort en aan de hand van de grootte is het mogelijk een inschatting te maken van hoe groot de vis was. Dit is relevant voor dieetstudies.
Jaarlijks worden er steekproefsgewijs veertigduizend leeftijdsbepalingen gedaan bij economisch belangrijke vissen
Bovendien spelen de gehoorbeentjes een cruciale rol bij het bepalen van de leeftijd. Een otoliet heeft jaarringen die je kunt tellen, net als bij een boom. De ringen zijn meestal pas goed zichtbaar als je de otoliet doorsnijdt. Niet alle vissen hebben overigens otolieten. Kraakbeenvissen, zoals roggen en haaien, hebben wel een skelet van kraakbeen maar geen otolieten. Leeftijdsbepalingen bij kraakbeenvissen gebeurt meestal aan de hand van wervels.
Vier vissoorten waarvan de leeftijd bepaald wordt: griet, tong, schol en tongschar. Foto: Judith Jockel
Jaarlijks worden er steekproefsgewijs veertigduizend leeftijdsbepalingen gedaan bij Wageningen Marine Research (WMR), onderdeel van Wageningen University & Research. Daarmee krijgen de onderzoekers een beeld van de populatieopbouw en de groei van economisch belangrijke vissoorten. Belangrijk, want deze informatie wordt gebruikt voor de vangstadviezen in het internationale visserijbeleid. WMR kijkt naar zeventien economisch belangrijke zeevissen. Daarnaast wordt de leeftijd van vier economisch belangrijke zoetwatervissen bepaald (snoek, snoekbaars, brasem, blankvoorn). Dit gebeurt aan de hand van schubben.
Jarenlange leeftijdsbepalingen zegt iets over de veranderingen in populatieopbouw
Het belang van jarenlange leeftijdsbepalingen is dat het iets zegt over veranderingen in populatieopbouw en daarmee over de aanwas en de (visserij)sterfte. Bij een hoge visserijsterfte daalt de proportie oudere vissen in de populatie. De Internationale Raad voor Onderzoek der Zee (ICES), waarin alle Europese landen, Canada en de VS vertegenwoordigd zijn, gebruikt deze informatie voor de toestandsbeoordeling van visbestanden en de vangstadviezen. De afgelopen jaren gaat het bijvoorbeeld goed met schol en tong in de Noordzee. De zogenaamde jaarklasse 2018 is sterk, wat betekent dat in 2018 veel jonge schol en tong is geboren. De vangstadviezen voor schol en tong zijn daarom eind 2019 door ICES verhoogd.
De onderzoeker toont waar de otolieten zich in de vis bevinden. Foto: Judith Jockel
De snijzaal waar de vissen gesneden worden voor het verzamelen van otolieten. Foto: Judith Jockel
De otolieten bestaan uit breekbaar calciumcarbonaat. Foto: Judith Jockel
Het bepalen van de leeftijd van een vis is geen sinecure: er moet een dwarsdoorsnede gemaakt worden van een structuurtje van een paar millimeter groot dat bovendien uiterst kwetsbaar en breukgevoelig is.
Otoliet-analyse
Ruben Hoek is coördinator Otoliet-analyse en verantwoordelijk voor dat proces; van het moment dat de otolieten verzameld worden tot aan het aflezen van de otolieten. Iedere maand worden bij elke visafslag in Nederland vismonsters genomen en jaarlijks zijn er verschillende surveys op zee. De bewerking van de otolieten vergt geduld, nauwkeurigheid en een goede boekhouding. Dat laatste is van belang, omdat elke otoliet gekoppeld is aan een individuele vis. Aangezien otolieten structuren zijn van enkele millimeters tot 1,5 centimeter en bestaan uit breekbaar calciumcarbonaat, moet er met chirurgische precisie gewerkt worden.
De otolieten worden eerst gefixeerd op een plaat van polyesterhars waarop horizontale lijnen zijn getrokken. De otolieten moeten zodanig gelegd worden dat de lijn precies onder het midden van de otoliet door gaat. De otolieten worden in zes rijtjes van tien geplaatst op een polyester plaatje van ongeveer 10 bij 15 centimeter. Het leggen van de otolieten is handwerk, Hoek gebruikt een camera die beelden projecteert op een grote monitor.
Schol- en kabeljauwotolieten. De vorm van een otoliet is uniek voor elke vissoort. Foto: Judith Jockel
Terwijl hij met een pincet een otoliet plaatst, volgt hij op het beeldscherm zijn eigen handelen. Het lijntje op het polyester plaatje is op de monitor zo dik als een potlood; de otoliet zo groot als een computermuis. Vervolgens worden de otolieten bedekt met een laag hars. Nadat het hars is uitgehard en de otolieten stevig verankerd zijn in het plaatje, zaagt Hoek coupes met behulp van een volledig geautomatiseerde watergekoelde diamantzaag. Wat overblijft is een otolietcoupe met een dikte van 0,6 millimeter. “Het is uitermate belangrijk dat we een coupe krijgen door de kern van de otoliet. Alleen dan krijg je een zuiver jaarringenbeeld”, zegt Loes Bolle, onderzoeker en verantwoordelijk voor de kwaliteitsbewaking van leeftijdsbepalingen bij WMR.
Kleuringstechniek
Een jaarring bestaat uit een ondoorzichtige en doorzichtige zone en soms zijn deze zones moeilijk te onderscheiden. Om de jaarringen beter zichtbaar te maken gebruiken de onderzoekers voor sommige vissoorten een kleuringstechniek. Er zit een dun eiwitlaagje tussen het doorzichtige- en ondoorzichtige materiaal. En alleen dát eiwit wordt gekleurd. Dat laat scherpe ringen zien die nauwkeurig te tellen zijn. Deze kleuring werkt niet goed bij alle vissoorten. “Vroeger werden alle coupes door de experts afgelezen met een microscoop”, aldus Bolle. “Maar niet elke microscoop was kwalitatief even goed. We zitten nu in een transitie waarbij we overgaan naar leeftijdsbepalingen aan de hand van digitale beelden, waardoor de beeldkwaliteit constant en maximaal is.”
De onderzoeker fixeert de otolieten met de hand op een plaat van polyesterhars. Foto: Judith Jockel
De otolietcoupes worden op een objectglaasje geplakt en zijn dan klaar om te fotograferen en af te lezen. Foto: Judith Jockel
Na het zagen blijft een otolietcoupe over met een dikte van 0,6 millimeter. Foto: Judith Jockel
Met twee zeer goede microscopen die gekoppeld zijn aan een digitale camera worden foto’s gemaakt van de otolieten. Elke expert analyseert nu de beelden op zijn of haar werkplek met gebruikmaking van een beeldscherm met hoge resolutie.
‘We bepalen nu niet alleen de leeftijd, maar leggen gelijk ook vast hoe de groei verlopen is van jaar tot jaar’
“Bijkomend voordeel is dat er veel meer informatie vastgelegd wordt bij het gebruik van beeldanalysesoftware”, zegt Bolle. “We bepalen nu niet alleen de leeftijd, maar leggen gelijk ook vast hoe de groei verlopen is van jaar tot jaar.”
Mensenwerk
Loes Bolle benadrukt dat de leeftijdsbepaling nog steeds en vooral mensenwerk is. “Veel mensen denken bij digitale beelden dat de leeftijdsbepaling ook wel automatisch zal gaan, maar dat is niet zo. Er wordt wel gewerkt aan de ontwikkeling van automatische leeftijdsbepalingen (met machine learning technieken), maar dat blijkt makkelijker gezegd dan gedaan.”
Gevraagd naar haar wensen om verdiepend onderzoek te doen is ze resoluut. “Ja dat is nodig. Bij schol en tong lijkt er een omgekeerd verband te zijn tussen groei en de grootte van het visbestand. Hoe meer vis er is, hoe minder ze groeien. Maar de waargenomen trend in groei kan ook andere oorzaken hebben. Wij zijn momenteel bezig om verschillende hypotheses te toetsen.”
WIE
Loes Bolle, mariene bioloog Ruben Hoek, otolietlijncoördinator
ONDERZOEK
Leeftijdsbepalingen van economisch belangrijke vissen
WOT
Visserij, Wageningen Marine Research